داستانهای پشت‌ِپرده معروفترین موجودات افسانه‌ای!
باشگاه خبرنگاران/ حتّی اگر اهل خواندن دربارهاساطیر و فرهنگ کشور‌های مختلف نباشید، رد پایجانوران عجیب‌الخلقه که در طبیعت واقعی وجود ندارند، در فیلم‌های فانتزی و آثار فرهنگی و هنری کشور‌های مختلف به چشم می‌شود.
اول از همه لازم است بدانید این موجودات یک شبه و با تخیّل نویسنده و فیلمنامه‌نویس و هنرمند متولد نشده‌اند، بلکه بسیاری از چنین موجوداتی در فرهنگ چندین ساله تمدّن‌ها موجودند. این موجودات معمولا معنایی هم با خودشان دارند؛ یعنی حضورشان در داستان یا هر جای دیگر، مفاهیمی هم به همراه دارد.
نکته‌ای که جالب است بدانید این است که موجودات اساطیری، در همه فرهنگ‌ها یک معنا و جایگاه ندارند؛ گاهی تا این حد تفاوت دارند که موجودی در یک فرهنگ خیر و مثبت تلقی می‌شود در صورتی که در فرهنگ دیگر کاملا اهریمنی و شر است! بنابراین حواسمان باشد اگر موجوداتی در فرهنگ ما خیر یا شر هستند، لزوما در فرهنگ‌های دیگر هم این مفهوم را ندارند.
در این مطلب قرار است سری به موجودات افسانه‌ای و اساطیری در کشور‌های مختلف بزنیم و ببینیم چه حیواناتی افسانه‌ای هستند که در بیشتر فرهنگ‌ها دیده می‌شوند؟ با ما همراه باشید.
1. اژدها؛ موجودی خانمان‌برانداز یا زندگی‌بخش؟
اژدها از آن موجوداتی است که هم نماد ویرانگری است و هم آب و آبادانی! در اینکه اژدها نماد قدرت و نیرومندی است شکی نیست، امّا اینکه این زور بازو در جهت مثبت استفاده شود یا منفی، هر فرهنگی برای خودش برداشت ویژه‌ای دارد؛ مثلا در مصر، اژدها رمز طغیان‌های بزرگ رود نیل برایشان بوده است.
امّا با شنیدن نام اژدها، یاد فرهنگ چینی می‌افتیم که جای جای کشورش تصویری از اژدها می‌بینیم. اژدها برای چینی‌ها موجودی مقدّس است و او را بخشنده آب و باران می‌دانند. اژدها در فرهنگ چین و ژاپن چندین شاخ هم دارد.
البته شکل و شمایل این موجود در فرهنگ‌ها ممکن است تغییراتی داشته باشد؛ مثلا گاهی در چهره تمساح یا گاهی موجودی چند سر دربیاید، امّا معمولا او را مرتبط با آب و هوا و طوفان می‌بینیم. البته گاهی ممکن است طوفان بر اژدها سوار شود و زمین‌لرزه اتّفاق بیوفتد.
حالا اگر سراغ ایران بیاییم، اژدها نقشش کمی تیره و تار می‌شود. اژدها که با واژه ضحاک هم ریشه است ما را به یاد کار‌های اهریمنی ضحاک در شاهنامه می‌اندازد و برایمان نمادی از تاریکی و ظلم است.
2. ققنوس؛ پرنده‌ای که از خاکستر متولد می‌شود!
داستان ققنوس به اندازه‌ای جذّاب است که باعث می‌شود پایش به دنیای داستان‌ها و شعر‌ها باز شود. این پرنده افسانه‌ای، هر چند سال یکبار تخم می‌گذارد و بلافاصله در آتش می‌پرد و می‌سوزد و از خاکستر آن آتش، دوباره متولد می‌شود.
این موجود عجیب، در فرهنگ‌های مختلف با همین داستان زایش دوباره، وجود دارد. در زبان انگلیسی Phoenix نامیده می‌شود. هر جا از ققنوس استفاده می‌شود، رمز زایش دوباره او هم در تصویر نمادینش پنهان است.
علی اکبر دهخدا می‌نویسد:
«ققنوس هزار سال عمر می‌کند و، چون هزار سال بگذرد و عمرش به آخر آید، هیزم بسیار جمع سازد و بر بالای آن نشیند و سرودن آغاز کند و مست گردد و بال بر هم زند، چنان که آتشی از بال او بجهد و در هیزم افتد و خود با هیزم بسوزد. موسیقی را از آواز او دریافته‌اند»
3. ابوالهول؛ موجودی با سر انسان، پیکر شیر و بال عقاب
تصویر این موجود ترکیبی احتمالا برایمان آشناست. هم در آثار مصر بسیار به چشممان خورده و هم آثار باستانی ایران. البته شاید تفاوت‌هایی وجود داشته باشد، امّا کلیّت ظاهرش همان است؛ موجودی با سر انسان، بدن شیر و بال‌های عقاب. برایتان آشنا نیست؟ شاید واضح‌ترین تصویری که از آن به یادمان بیاید، نقش برجسته‌های حیرت‌انگیز تخت جمشید باشد!
گفته‌اند این موجود اول روی مهر‌های باستانی نقش می‌بندد، امّا به مرور نقش برجسته‌ها و مجسمه‌هایش هم می‌سازند و به فرهنگ‌های مختلف سفر می‌کند. می‌گویند زادگاهش تمدن آشور بوده، امّا آن را در تمدّن‌های بزرگ باستان تا یونان هم می‌بینیم. بزرگی و هیبتش باعث شده نامش را در زبان عربی ابوالهول، به معنی پدر وحشت، بگذارند. البته به اسفنکس یا اسفینکس هم مشهور است. آن‌ها معتقد بودند این موجود مهیب، کسانی را که موفق به حل معمّاهایش نمی‌شوند، می‌کشد! در نظر مصریان، نماد آفتاب هم محسوب می‌شده و می‌دانیم نور و روشنایی در بیشتر فرهنگ‌های دنیا، نشانه‌ای از قداست هم همراهش دارد.
بعضی معتقدند بالا بودن دست این موجود، جنبه نیایش دارد و جانورانی که در وجودش ترکیب شده‌اند، هر کدام نماد چیزی هستند.
در ایران گفته شده اسفنکس‌ها، نماد خورشیدند و نگهبان کاخ و حافظ درخت زندگی هم تعبیر می‌شوند. پیش از این، در مطلب «حیوانات ملی که نماد کشور‌ها هستند»، درباره نماد شیر در فرهنگ ملل صحبت کرده بودیم که نمایشی از قدرت، عدالت و شکوه است، امّا در اینجا علاوه بر این مفاهیم، سر انسان نمادی از قدرت تفکر و تدبیر با بال‌های عقاب که قدرت روحانی موجود را نشان می‌دهند، ترکیبی از یک موجود ایده‌آل را برای حفاظت و نگهبانی از پادشاهی و کشور می‌سازد.
البته تفسیر‌های مختلفی برای هر کدام از اجزای مختلف این موجود ترکیبی ارائه شده و نمی‌توان گفت یک معنای مشخص و واحد دارد.
4. لاماسو؛ موجودی با سر انسان و پیکر گاو
با اسفنکس‌ها آشناشدیم، امّا موجودات ترکیبی دیگری هم هستند که نباید آن‌ها را با هم اشتباه بگیریم؛ زیرا هر کدام مفاهیم مجزایی برای خودشان دارند. یکی دیگر از این موجودات ترکیبی، لاماسو‌ها هستند که سرشان انسان است، امّا بدنشان گاو است و مانند اسفنکس‌ها بال دارند.این لاماسو‌ها را در دروازه ملل تخت جمشید با هیبت خاصی می‌بینید و به شما خوش‌آمد می‌گویند. البته فقط به ایران محدود نمی‌شود و در کشور‌های مختلف آن‌ها را می‌یابیم. گفته شده در ایران حالت نگهبان داشته‌اند و معمولا در‌های ورودی و خروجی آن‌ها را می‌بینیم. امّا این نگهبانی فقط به خاطر زور بازوی آن‌ها نیست و سر آن‌ها نشان می‌دهد که مثل اسفنکس‌ها، نشانه‌ای از تدبیر و تفکر هم با خود به همراه دارند.
از این‌ها گذشته، گاو در فرهنگ ملل مختلف از جمله ایران، نقش پررنگی دارد که از جمله آن نماد برکت است.
5. پری دریایی؛ زیبایی نیکو سرشت یا فریبنده‌ای اهریمنی؟
دختری زیبا با دم ماهی که در آب‌ها زندگی می‌کند، از همان کودکی در ذهنمان نقش بسته است. تا به حال فکر کرده‌اید جریان این پری دریایی چیست و از کجا آمده؟
داستان این موجود عجیب هم به فرهنگ عامه در کشور‌های مختلف برمی‌گردد، افسانه‌ای قدیمی که روایت می‌کرده پری دریایی بالاتر از سطح آب می‌ایستد و با یک دست در حال شانه کردن مو‌های بلندش است و در دست دیگر، آینه‌ای دارد. گاهی در این روایات آمده که این پری دریایی، آینده را پیشگویی می‌کند، گاهی عاشق انسان‌ها شده یا انسان‌هایی را فریفته و با خود به قعر دریا برده است.
جالب است که همین موجود دریایی، گاهی نیک سیرت و درستکار معرفی شده و گاهی موجودی پلید و فریبکار! مثلا بعضی فرهنگ‌ها معتقدند اگر این پری دریایی آزرده خاطر شود، طوفان و بلایای طبیعی به پا می‌شود یا اگر آن‌ها را در دریا ببینند، نشانه آن است که آن کشتی غرق می‌شود.
حتّی رد این موجود دریایی را در آثار باستانی که در ایران کشف شده هم گاهی می‌بینیم که هنوز دقیق نمی‌دانیم درباره‌اش چه فکری می‌کردند و چه باوری داشتند؛ بنابراین این پری دریایی، در جای جای کره زمین داستان و روایتی همراه خودش دارد و فراتر از یک داستان کارتونی است.
حتّی گاهی آثاری پیدا می‌کنند که فرضیه واقعی بودن این موجود افسانه‌ای را مطرح می‌کند! شما فکر می‌کنید چنین چیزی واقعیت دارد؟
